﴿ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ (2) ﴾
﴿ مؤمنان همان كسانى‏ اند كه چون خدا ياد شود دلهايشان بترسد﴾

( سوره انفال)

 مومن می‌گرید، دلش ناآرام است و ترس در دل دارد. وقتی یاد خدا را می‌نماید دلش پریشان می‌گردد و به خود می‌لرزد. لرزه ای ایمانی که وی را به خداوند می‌رساند. اکنون از نشانه‌های رسیدن به خداوند نیز خشوع و خضوع دل در هنگام یاد خداوند است:

﴿ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ ﴾
﴿ به راستى كه مؤمنان رستگار شدند * همانان كه در نمازشان فروتنند﴾

( سوره مؤمنون )

 خشوع یعنی آرامش، انسانی با حرکات اضافی نماز می‌خواند. اگر نماز بخواند قلب وی نرم می‌شود و اندام‌های او نیز آرام می‌گیرد. وقتی به قرآن گوش فرا می‌دهد فروتن می‌شود و گریه می‌کند. خشوع یعنی آرامش، طمئنینه و آسودگی، خداوند می‌فرماید:

﴿ أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ (16) ﴾
﴿ آيا براى كسانى كه ايمان آورده‏ اند هنگام آن نرسيده كه دلهايشان به ياد خدا و آن حقيقتى كه نازل شده نرم [و فروتن] گردد و مانند كسانى نباشند كه از پيش بدانها كتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا كشيد و دلهايشان سخت گرديد و بسيارى از آنها فاسق بودند﴾

( سوره حديد )

 با نوری که خداوند در دل شما می‌اندازد اهتمام شما را به آخرت منتقل می‌شود. وقتی یاد خدا می‌کنید دل شما پریشان می‌شود، جسم ودل شما با یاد خدا فروتن و نرم می‌گردد.

4 ـ حضور قلب در ذکر و نماز:

 نشانه ای دیگر نیز وجود دارد و آن حضور قلب در یاد خدا و نماز است. من نمی‌گویم شما وقتی نماز بخوانید هرگز نباید حواستان پرت شود اما مومن در بخش اعظم نماز خود با خداست، در مقابل خداوند ایستاده و با او به نیایش می‌پردازد و در نماز خود می‌گوید: «خداوند سپاس کسی که او را حمد و ستایش می‌کند، می‌شنود» و می‌گوید ای خدا تو را سپاس که مرا آفریدی، هدایت نمودی، اکرام کردی، عیوبم را پوشیدی، مرا آمرزیدی. در نیایش، اگر می‌خواهید با خداوند سخن بگویید او را بخوانید و دعا نمایید و اگر خواستید او با شما سخن بگوید قرآن بخوانید، اگر این آیه را خوانده باشید می‌فرماید:

﴿ وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (53) ﴾
﴿ و به بندگانم بگو آنچه را كه بهتر است بگويند﴾

( سوره اسراء)

اگر خواستید خداوند با شما سخن بگوید قرآن بخوانید و اگر خواستید با او سخن بگویید دعا کنید:

 ای موسی آیا می‌خواهی همنشین من باشی؟ گفت: چگونه می‌توانم همنشین تو باشم ای خدا حال آنکه تو خدای جهانیان هستی؟ فرمود آیا نمی‌دانی من همنشین کسی ام که به یاد من باشد و هر جا بنده ام مرا بخواند پیدا می‌کند.

آرامش پس از عبادت نشانه‌ی مرتبط بودن انسان به خداوند متعال است:

 برخی از علما، مؤمن نزدیک به خداوند را چون چراغی توصیف می‌کنند که مانند بلور صاف و شفاف است. مخزن سوختش پر است. فتیله آماده است. نیاز به چوب کبریت دارد. اما انسان دور از خداوند مانند شیشه‌ی سیاه و تیره رنگ است، مخزن سوخت هم خالی است، فتیله سوخته و سیاه است و تلاش فراوانی می‌خواهد تا به خداوند برسد یعنی مهم این است که مانعی میان شما و خدا نباشد بنابراین پس از عبادت‌ها احساس می‌کنید حالت شما تغییر کرده است. پس از نماز آرامش می‌آید. پس از روزه و یاد خداوند آرامش می‌آید. این آرامش پس از انجام عبادات حاصل می‌شود ودلیل آن این است که شما با خداوند ارتباط برقرار کرده اید.

5 ـ کسی که به خدا برسد و به او روی آورد شیرینی ایمان را می‌چشد:

 برادران، ما نشانه ای دیگر داریم. از زیباترین نشانه‌ها زمانی که با خدا ارتباط دارید، به او روی آورده اید، در راه او پایدار بوده اید و به او تقرب جسته اید این است که خداوند شیرینی ایمان را به شما می‌چشاند. شیرینی ایمان توصیف ناپذیر است یعنی دقیقا میان درک برخی از حقایق ایمان و چشیدن شیرینی ایمان فاصله و تفاوت بسیار زیادی است. مانند تفاوت میان این که بگویید یک میلیارد و حرف آن را بزنید و اینکه آن را در اختیار داشته باشید. فرق این که بگویید یک میلیارد و اینکه آن را بدست آورید و آنگاه بگویید، چقدر است؟

انسان تنها در صورت وجود برخی از شروط می‌تواند طعم شیرین ایمان را بچشد:

1 ـ خداوند و پیامبرش از هر کسی برای انسان محبوب تر باشد:

 بنابراین:

(( ثَلَاثٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ وَجَدَ حَلَاوَةَ الْإِيمَانِ: أَنْ يَكُونَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِمَّا سِوَاهُمَا، وَأَنْ يُحِبَّ الْمَرْءَ لَا يُحِبُّهُ إِلَّا لِلَّهِ، وَأَنْ يَكْرَهَ أَنْ يَعُودَ فِي الْكُفْرِ كَمَا يَكْرَهُ أَنْ يُقْذَفَ فِي النَّارِ ))
((هر کس این سه ويژگی را داشته باشد شیرینی ایمان را می‌یابد: این که خداوند و رسولش از هرکسی برایش دوست داشتنی تر باشد، و انسان‌ها را به خاطر خداوند دوست داشته باشد و کفر ورزی را مانند افتادن در آتش ناپسند بداند))

[ متفق عليه از انس بن مالک ]

 اینکه خداوند و رسولش از هر چیزی برایش دوست داشتنی تر باشد. نکته‌ی دقیق اختلاف میان دوست داشتن خدا و رسول و چیزهای دیگر است. وقتی منافع شما با اوامر الهی در قرآنش و با اوامر رسول در سنت او در تضاد است و شما اطاعت از خداوند را ترجیح می‌دهید و منافع خیالی خود را زیر پا می‌نهید در آن زمان طعم شیرین ایمان را می‌چشید. در حقیقت نتایج و دستاوردهای بزرگی به دست می‌آید اما با صرف هزینه‌های زیاد.
گاهی منافع شما با نصوص شرعی در تضاد است یعنی شما یک شرکت دارید و سود فراوانی از آن می‌برید و شما مجبور به خرید کالایی شده اید که خداوند را خوش نمی‌آید و اگر این کالا را نخرید نمایندگی آن از شما گرفته می‌شود و کالا نیز حرام است و شما سود فراوانی هم از آن می‌برید. این امتحان دشواری است. وقتی شما این منفعت خود را زیر پا می‌نهید و به اطاعت از خداوند روی می‌آورید و به دنیای خود اهمیتی نمی‌دهید در اینجا طعم شیرین ایمان را می‌چشید. بهای شیرینی ایمان بسیار زیاد است و در این هنگام است که شرکت راضی می‌شود که هر چیزی را از آن وارد کنید به جز همان کالای ممنوعه و پس از تلاش‌های فراوان می‌پذیرد که این گونه باشد. این نکته‌ی بسیار مهمی است.

کسی که اطاعت از الله را بر منافع خود ترجیح دهد شیرینی ایمان را می‌چشد:

 شیرینی ایمان زمانی می‌آید که اطاعت از الله را بر منافع خود ترجیح دهید. خداوند در قرآن و پیامبر در سنتش از هر چیزی در دنیا و آن چه در آن است، برایت محبوب تر باشد. اگر این را ترجیح دهید خداوند شیرینی ایمان را به او می‌چشاند. این یک مورد است.

2 ـ دوستی و بیزاری:

 دومین مورد:

(( وَأَنْ يُحِبَّ الْمَرْءَ لَا يُحِبُّهُ إِلَّا لِلَّهِ ))
((و انسان‌ها را فقط به خاطر خداوند دوست داشته باشد))

 منتسب شدن به مومنان و محبت به آنان هرچند فقیر و ناتوان باشند. بیزاری از دشمنان دین گرچه قدرتمند و ثروتمند باشند. گاهی انسان خود را منسوب به منافع خود می‌کند. به قدرتمندان و ثروتمندان منتسب می‌شود، در برابر گناهان و اشتباهاتشان سکوت می‌کند، در تصرفات و رفتارشان دقت نمی‌کند، به اموال و بخشش هایشان طمع می‌ورزد. پس دوستی و بیزاری یکی از ارکان ایمان است؛ محبت به مومنان گرچه ناتوان و فقیر باشند و بیزاری از دشمنان دین گرچه ثروتمند و قدرتمند باشند.

3 ـ مؤمن از بازگشت به کفر چون افتادن در آتش متنفر باشد:

 مورد سوم:

(( وَأَنْ يَكْرَهَ أَنْ يَعُودَ فِي الْكُفْرِ كَمَا يَكْرَهُ أَنْ يُقْذَفَ فِي النَّارِ ))
((ومومن بازگشت به کفر را چون افتادن در آتش ناپسند بداند))

 این‌ها نشانه‌های رسیدن به خداوند است. امام حسن بصری می‌گوید: شیرینی ایمان را در سه چیز بجویید: در نماز، ذکر، و تلاوت قرآن؛ اگر یافتید یافتید و گرنه بدانید درب بسته است.
وجود مانع، به علت انجام کارهایی برخلاف خواست خداست. نیت‌هایی خدا ناپسندانه، شبهه‌هایی که شما را از خداوند دور می‌کند. شهوت‌ها شما را از دستورات خداوند باز می‌دارد. این یک حقیقت تلخ است.

میوه‌های اخلاص:

1 ـ باطن انسان مانند ظاهر او باشد:

نشانه‌ی رسیدن به خدا این است که با مردم انس نگیرید و گفته شده که انس گرفتن با مردم نشانه‌ی بدبختی است یعنی تنها ماندن در خانه برایتان خوشایند باشد. در تنهایی قرآن بخوانید و با پروردگار خود نیایش کنید، در خلوت باشید، به نماز بپردازید و با مردم انس نگیرید، مدح و ذم آنان از نظر شما یکسان باشد یعنی از نشانه‌های شیرینی ایمان این است که میوه‌های اخلاص را بچینید، میوه‌های اخلاص چیست؟ نخست عمل، یعنی بودن در میان مردم و یا تنها ماندن شما در خانه برایتان یکسان باشد و باعث کم و زیاد کردن نگردد. پیدا و پنهانت یکسان باشد. باطن و ظاهرت شما، خلوت شما مانند آشکار شما باشد. این اولین شاخص است. 

2 ـ عمل انسان با مدح یا ذم تغییری نکند و یکسان بماند:

 شاخص دوم عمل است که با تعریف یا انتقاد تفاوتی پیدا نکند:

﴿ قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴾
﴿ بگو در حقيقت نماز من و [ساير] عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا پروردگار جهانيان است﴾

( سوره انعام )

این نشانه‌ی دوم است.

6 ـ از میوه‌های رسیدن به خدا آرامشی است که خداوند به مؤمن بخشیده است:

 از جمله‌های نشانه‌های شیرینی ایمان و اخلاص این است که پس از انجام عمل نیک آرامشی از سوی خداوند به شما برسد که با آن احساس خوشبختی نمایید گرچه همه چیز را از دست دهید و با از دست دادن آن بدبخت شوید گرچه همه چیز در اختیار داشته باشید. این آرامش است.

نماز اولین ابزار ارتباط باخدا است زیرا انسان را از فحشا و فساد باز می‌دارد:

 برادران، این‌ها میوه‌های رسیدن به خدا بود. حقیقت این است که خداوند عز وجل نماز را به عنوان اولین ابزار ارتباط با خود قرار داده و پیامبر در احادیث بسیاری نماز را به عنوان نور توصیف نموده است:

(( الصلاة نور ))
((نماز نور است))

[مسلم از ابو مالک اشعري ]

 با نماز، نور از خداوند گرفته می‌شود و پاکی به دست می‌آید. مومن پاک است، نه کینه دارد، نه فریبکار است، نه تکبر، نه سنگدلی، نه ستم در او نیست تمامی این صفات ناپسند از مومن به دور است زیرا خداوند فرموده است:

﴿ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء َالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾
﴿ و نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى دارد و قطعا ياد خدا بالاتر است﴾

( سوره عنكبوت: 45 )

 یک نهی ذاتی، کسی که با نماز از فحشا و منکر بازداشته نمی‌شود وی هرگز میوه‌های آن نماز را نخواهد چید:

﴿ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء َالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾
﴿ و نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى دارد و قطعا ياد خدا بالاتر است﴾

( سوره عنكبوت: 45 )

 معنای اکبر چیست؟ علما گفته اند ذکر الله بزرگ ترین چیز در آن است، و برخی گفته اند: شما وقتی نماز می‌خوانید این که خداوند به یاد شماست از اینکه شما به یاد او هستید بیشتر و والاتر است، چگونه؟ هنگام نماز به یاد او هستید. وقتی او را ذکر می‌کنید واجبات بندگی خود را به جا آورده اید اما وقتی او شما را یاد می‌کند نور را در دل شما می‌افکند که با آن نور، خیر را خیر و شر را شر می‌بینید اما وقتی او شما را یاد می‌کند به شما حکمت می‌بخشد و کسی که حکمت داده شده چیزهای زیادی داده می‌شود و اگر شما را یاد کند به شما آرامش می‌دهد، خداوند متعال می‌فرماید:

﴿ فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (81) الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ (82) ﴾
﴿ پس اگر میدانید كدام يک از [ما] دو دسته به ايمنى سزاوارتر است *كسانى كه ايمان آورده و ايمان خود را به شرك نيالوده‏ اند آنان راست ايمنى و ايشان راه‏يافتگانند ﴾

( سوره انعام )

 اگر او شما را یاد کند به شما خشنودی می‌بخشد و اگر به یاد شما باشد به شما اعتماد به نفس می‌بخشد.

از میوه‌های نماز صحیح:

1 ـ ارتباط با خداوند بزرگ:

 میوه‌های نماز درست بیش از حد تصور است. آیا می‌دانید چه می‌کنید؟ با مطلق ارتباط برقرار می‌کنید. با بسیار دانا و حکیم و رحیم و قدرتمند ارتباط برقرار می‌کنید.

﴿ قَالَا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَن يَفْرُطَ عَلَيْنَا أَوْ أَن يَطْغَى * قَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى ﴾
﴿ آن دو گفتند پروردگارا ما مى‏ ترسيم كه [او] آسيبى به ما برساند يا آنكه سركشى كند* فرمود مترسيد من همراه شمايم مى ‏شنوم و مى ‏بينم﴾

( سوره طه )

 اگر خداوند با شما باشد چه کسی در مقابل شما تاب می‌آورد؟ و اگر خداوند بر علیه شما باشد چه کسی از شما حمایت می‌کند؟ از نتیجه‌ها و میوه‌های ارتباط و رسیدن به خدا این است که نماز میوه‌های بسیار تازه ای دارد و شما آن را می‌چینید. اولین میوه، پاکی نمازگزار است. قلب وی سالم است. کینه ندارد. تکبر نمی‌ورزد. آزار نمی‌دهد. خودبرتر بین نیست. توطئه گر نیست و دل پاکی دارد:

﴿ يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ (88) إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (89) ﴾
﴿ روزى كه هيچ مال و فرزندى سود نمى‏ دهد *مگر كسى كه دلى پاك به سوى خدا بياورد ﴾

(سوره شعراء)

 برخی از علما گفته اند: قلب پاک قلبی است که به دنبال شهوت‌های خداناپسندانه نباشد و قلبی است که خبرهای متضاد با وحی الهی را باور و تایید نمی‌کند و از قوانین غیرالهی تبعیت نمی‌کند و تنها خداوند را می‌پرستد:

﴿ يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ (88) إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (89) ﴾
﴿ روزى كه هيچ مال و فرزندى سود نمى‏ دهد *مگر كسى كه دلى پاك به سوى خدا بياورد ﴾

(سوره شعراء)

2 ـ قلب پاک:

 از جمله میوه‌های نماز، قلب پاک است.

7 ـ از ثمره‌های رسیدن به خدا این است که میوه‌های نماز را بچینید:

 از ثمره‌های رسیدن به الله این است که میوه‌های نماز یعنی پاکی، نور و شادمانی را بچینید:

(( أرحنا بها يا بلال ))
((ای بلال ما را با اذان گفتن آرام نما))

[ ابو داود از سالم بن ابوجعد ]

 نماز نیایش است «اگر نمازگزار بداند با چه کسی نیایش می‌کند حواسش پرت نمی‌شود» نماز معراج است و نماز معراج مؤمن و اندیشه است.

(( ليس للمرء من صلاته إلا ما عقل منها ))
((از نماز انسان تنها چیزی از آن او است که به آن اندیشه می‌کند))

[ روایت ماثور ]

 بنابراین در روایت ماثور آمده است:

(( ليس كل مصل يصلي، إنما أتقبل الصلاة ممن تواضع لعظمتي، وكف شهواته عن محارمي، ولم يصر على معصيتي، وأطعم الجائع، وكسا العريان، ورحم المصاب، وآوى الغريب كل ذلك لي، وعزتي وجلالي إن نور وجهه لأضوء عندي من نور الشمس، على أن أجعل الجهالة له حلما، والظلمة نورا، يدعوني فألبيه ، ويسألني فأعطيه، ويقسم عليّ فأبره، أكلأه بقربي، وأستحفظه ملائكتي، مثله عندي كمثل الفردوس لا يمس ثمرها، ولا يتغير حالها ))
((هر نمازگزاری نماز نمی‌گزارد. من نماز را تنها از کسی می‌پذیرم که نسبت به بزرگی من فروتنی کند و شهوت از محارم من باز بدارد، بر نافرمانی من اصرار نورزد، گرسنه را اطعام کند، برهنه را بپوشاند، به مظلوم رحم نماید ،بیگانه را پناه دهد تمام این‌ها برای من است. به عزت و جلالم سوگند نور چهره‌ی چنین فردی از نور خورشید برای من درخشان تر است، من نادانی او را تبدیل به بردباری و تاریکی‌ها را تبدیل به نور می‌کنم، چون مرا بخواند اجابت می‌کنم، از من بخواهد به او دهم و به من سوگند خورد سوگند او را وفا می‌کنم، با مقرب کردنش به خود حمایتش می‌کنم و فرشتگان خود را نگهبان او قرار می‌دهم و داستان او نزد من چون داستان بهشت برین است که میوه اش دست نخورده است و تغییری در آن ایجاد نمی‌شود))

[ديلمي از حارثه بن وهب ]

8 ـ لذت از عبادت‌ها:

 برادران، از نشانه‌های رسیدن به خدا این است که از عبادت‌ها لذت ببرید. تفاوت میان عبادت‌ها و عادت‌ها در چیست؟ دین‌های زمینی قراردادی اند، عاداتی دارند، دارای حرکات، سکنات، اشاره‌ها و علامت‌های بی معنایی هستند اما عبادت‌ها چنان که امام شافعی می‌گوید بستگی به مصالح انسان‌ها دارد مثلا نماز:

﴿ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء َالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾
﴿ و نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى دارد و قطعا ياد خدا بالاتر است﴾

( سوره عنكبوت: 45 )

 یعنی محال و هزاران بار محال است که نمازگزار مرتکب فحشا یا فساد شود، یا آزار دهد، خودبرتربین باشد، یا توطئه کند، فریبکار باشد زیرا نماز نهی می‌کند و این نتیجه و میوه‌ی نماز است.

﴿وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ﴾
﴿ و قطعا ياد خدا بالاتر است ﴾

 بزرگترین مورد آن یا اینکه خداوند شما را یاد کند و شما در حال نماز باشید یاد خداوند از ذکر کردن او توسط شما بزرگتر و بیشتر است. به شما امنیت، آزادی، اراده قوی، دیدگاه درست، حکمت، ثروت، نیرو، عزت می‌دهد. پاک و منزهی و کسی را که تو دوست باشی خوار نشود و کسی که تو دشمن او باشی عزیز نشود.

مومن مرتبط با خدا در هنگام ادای عبادات احساس خوشبختی وصف ناشدنی دارد:

از نتیجه‌های رسیدن به خدا این است که از عبادت لذت می‌برید. از ماه رمضان لذت می‌برید. رمضان ماه عبادت است. اما نزد بسیاری از مردم ماه عادی است، ماه میهمانی و شب بیداری برای پیگیری سریال‌ها اما رمضان برای شما زیباترین ماه است. رمضان ارتباط با خداست. رمضان عبادت و اطاعت است. از نشانه‌های رسیدن شما به خداوند این است که از عبادت‌ها لذت می‌برید. گاهی انسان حج می‌گزارد و از حج باز می‌گردد و از همه چیز به جز حج سخن می‌گوید. اینکه به کجا سفر کرده و کجا پیاده شده و سوار هواپیما شده است. رسیدن به فرودگاه و استقبال کنندگان و آب سرد و غذای عالی و گرمای زیاد را بیان می‌کند. در حج چه احساسی داشتی؟ تو در طواف بودی و در کنار حجر الاسود چه حسی داشتی؟ در سعی و در عرفات چه احساسی داشتی؟ مشکل اینجاست. نشانه‌ی رسیدن به خدا این است که عبادات عامل خوشبختی و شادی می‌گردد و حقیقت چنان که شاعر می‌گوید:

آن که مُرد و آرام گرفت مُرده نیست مرده زنده ایست که مرده
***

وحی آسمانی یا صدای غریزه، تنها دو راه در مقابل انسان: